Η "Νέα Αθήνα" του μεσαίωνα
Το ταξίδι μας ξεκινάει από παλιά σε εποχές δύσκολες και ταραγμένες, όπου όμως παρόλα αυτά γράφτηκαν κάποια σημαντικά κεφάλαια της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, τα οποία δεν είναι ευρέως γνωστά. Σε μια εποχή, λοιπόν, που η Βαλκανική βρισκόταν στο σκοτάδι των πιο δύσκολων χρόνων της παρακμάζουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κάποια φωτεινά προπύργια δημιουργήθηκαν και βάλθηκαν να σηκώσουν το βάρος της συνέχισης της βυζαντινής πολιτισμικής κληρονομιάς. Ένα τέτοιο προπύργιο ήταν η Μοσχόπολη.
Η βλαχόφωνη αυτή πόλη αποτέλεσε το πολιτισμικό προπύργιο του ελληνισμού με γενικότερη ακτινοβολία σε όλη τη βαλκανική στα ταραγμένα χρόνια που η Οθωμανική Αυτοκρατορία έβαινε προς το τέλος της. Ήταν η πόλη που ονομάσθηκε από τους ιστορικούς “Νέα Αθήνα “, λόγω του πλούτου, της παιδείας, του εμπορίου, των γραμμάτων και των τεχνών.
Η Μοσχόπολις (1330-1915) κατέστη το σημαντικότερο βιοτεχνικό, εμπορικό και πνευματικό κέντρο των κεντροδυτικών επαρχιών της Βαλκανικής. Το 1760, όταν η πόλη βρισκόταν στο απόγειο της δόξας και του μεγαλείου της, είχε δώδεκα συνοικίες, δώδεκα χιλιάδες σπίτια και εξήντα πέντε χιλιάδες κατοίκους. Διοικούμενη υπό καθεστώς αυτονομίας από το θεσμό της Δημογεροντίας που εξασφάλιζε δημοκρατικές διαδικασίες και αξιοκρατία, έφτασε σε τέτοια επίπεδα ανάπτυξης που τεράστια πλούτη συσσωρεύτηκαν στην πόλη και η ευμάρεια του πληθυσμού της έγινε γνωστή σε ολόκληρη τη Βαλκανική και την Ευρώπη.
Φημισμένοι ήταν οι Μοσχοπολίτες έμποροι σε Δύση και Ανατολή. Σήμερα, στο Δημόσιο Αρχείο της Πόλης της Βενετίας βρίσκουμε επιστολές Μοσχοπολιτών, οι οποίοι, όλοι τους αδιακρίτως, φέρονται υπό το όνομα “merchands grecs de Moschopolis”, όπως τους συναντάμε και στο αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Γαλλίας.
Χρησιμοποιώντας συνήθως σκάφη γαλλικά, αγγλικά, ολλανδικά και από τη Ραγκούσα, οι μοσχοπολίτες δημιουργούν παροικίες στα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης. Οι Μοσχοπολίτες έμποροι της Βενετίας μένουν στη συνοικία του San Provolo, κοντά στην ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, San Giorgio dei Greci, και κοντά στο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο, όπου εκεί πολλοί Μοσχοπολίτες μαθήτευσαν και μεταλαμπάδευσαν τα φώτα τους στη Μοσχόπολη.
Η πραγματική ακτινοβολία της πόλης, όμως, που της χάρισε την επωνυμία της Αθήνας της Τουρκοκρατίας, οφείλεται στην οργιώδη ανάπτυξη στην παιδεία και στον πολιτισμό. Γύρω στα 1700 ιδρύεται στη Μοσχόπολη, με δαπάνη των αποδήμων Μοσχοπολιτών, σχολή με την επωνυμία “Ελληνικόν Φροντιστήριον”. Στα 1730 διδάσκει στην ίδια σχολή ο Μοσχοπολίτης λόγιος Ιωάννης Χαλκεύς, που είχε χρηματίσει κατά καιρούς καθηγητής και διευθυντής της Φλαγγινείου Σχολής της Βενετίας. Στην εποχή αυτή άρχισε να διδάσκεται η Φιλοσοφία σύμφωνα με την νεο-αριστοτελική μέθοδο. Το 1738 τη διεύθυνση της σχολής αναλαμβάνει ο Σεβαστός Λεοντιάδης, ο οποίος εκτός της Φιλοσοφίας αρχίζει να διδάσκει και αρχαία ελληνική φιλολογία.
Στα 1744 στην ως τότε σειρά των εγκυκλίων μαθημάτων προστίθεται και ένας ανώτερος κύκλος σπουδών. Από τη χρονιά αυτή και μετά, το “Ελληνικόν Φροντιστήριον” της Μοσχόπολης παίρνει την ονομασία Νέα Ακαδημία, η οποία έμελλε να εξελιχθεί σε ένα από τα περιφημότερα και καλύτερα οργανωμένα σχολεία που λειτουργούσαν τότε στους κόλπους των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1750 εγκαινιάζεται το νέο κτίριο της Ακαδημίας. Για το μέγεθος και τη λαμπρότητά του χαρακτηρίζεται σαν ο “άκρος στολισμός της πολιτείας”. Το μεγαλόπρεπο κτίριο ήταν λιθόχτιστο κατά την τοπική αρχιτεκτονική, στη μέση της πόλης, με σαράντα αίθουσες διδασκαλίας και ευρύχωρες αυλές. Περιλάμβανε, επίσης, διαμερίσματα για τους δασκάλους, θαλάμους για οικότροφους μαθητές και βιβλιοθήκη, στην οποία συγκεντρώθηκαν με δωρεές και αγορές χιλιάδες τόμοι βιβλίων.
Η νέα περίοδος που άρχισε με την ανέγερση του διδακτηρίου στα 1750, υπήρξε αναμφίβολα περίοδος ακμής και παμβαλκανικής ακτινοβολίας. Τη διεύθυνση της σχολής από το 1748 έχει αναλάβει ο λαμπρός λόγιος Θεόδωρος Καβαλιώτης, μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρη, ο οποίος φροντίζει από την αρχή της θητείας του να εμπλουτίσει το πρόγραμμα σπουδών με νέα μαθήματα σύμφωνα με τις αντιλήψεις και τις νέες ιδέες που κυκλοφορούν στην Ευρώπη. Την περίοδο αυτή μαθαίνουμε ότι στον ανώτερο κύκλο σπουδών διδάσκονται αρχαία ελληνική γλώσσα και φιλολογία, φιλοσοφία (λογική, ηθική, μεταφυσική), θεολογία, μαθηματικά, φυσική, λατινικά, ποίηση και ρητορική.
Αξιοσημείωτη παραμένει κατά την ίδια περίοδο κι η εκδοτική δραστηριότητα του Τυπογραφείου της Μοσχόπολης. Το τυπογραφείο αυτό είναι το δεύτερο ελληνικό τυπογραφείο της Βαλκανικής, με το πρώτο να έχει ιδρυθεί στην Κωνσταντινούπολη από τον Πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρη το 1627, και το μοναδικό που λειτουργεί στις αρχές του 18ου αιώνα (1730) μέσα στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές χώρες. Από τα πιεστήρια του τυπογραφείου αυτού εκδόθηκαν, συνολικά, τουλάχιστον από όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, 22 βιβλία, από τα οποία τα 20 είναι θεολογικού περιεχομένου και τα υπόλοιπα δύο “γραμματικά”.
Αξιολογότατη ήταν και η περίφημη Βιβλιοθήκη της Μοσχοπόλεως. Περιείχε σπάνια χειρόγραφα εκκλησιαστικών κειμένων, εκδόσεις Ελλήνων συγγραφέων, πολύτιμους κώδικες και έγγραφα, όπου διαφαίνονται οι στενοί δεσμοί της Μοσχόπολης με την Τεργέστη, τη Βενετία, τη Βιέννη, τη Βούδα, την Πέστη. Μεγάλος χορηγός της βιβλιοθήκης ήταν ο Τραπεζίτης της Βιέννης και μεγάλος ευεργέτης του ελληνικού έθνους, ο Μοσχοπολίτης Γεώργιος Σίνας.
Αξιοπρόσεκτη είναι η παρουσία της Μοσχόπολης και στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους, μέσω των μεγάλων Μοσχοπολιτών ευεργετών, οι οποίοι, με προεξέχοντες τους Σίμωνα και Γεώργιο Σίνα, δωρίζουν μεγάλη ποσότητα χρυσού στη νεοϊδρυθείσα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Δωρίζουν, επίσης, μεγάλα για την εποχή ποσά στη νέα πρωτεύουσα της Ελλάδος, την Αθήνα, και χτίζεται στον Λόφο των Νυμφών το Αστεροσκοπείο.
Αποκορύφωμα των δωρεών των Μοσχοπολιτών ευεργετών αποτελεί η ανέγερση του νεοκλασικού μεγάρου της Σιναίας Ακαδημίας, που μέχρι σήμερα κοσμεί την πρωτεύουσα του σύγχρονου ελληνικού κράτους.
Πηγές:
Μοσχόπολις, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, 1999
Μοσχόπολις, Πολιτισμικό Κέντρο της Βαλκανικής, Κιβωτός της Ρωμιοσύνης 1330-1916, επετιακό ημερολόγιο ΕΜΣ, 1996